NAUCZANIE FILOZOFII

Nieudane wędrówki filozoficzne, albo o pewnym francuskim podręczniku do filozofii

Przed ponad dziesięcioma laty, nakładem wydawnictwa Siedmioróg, ukazał się podręcznik do filozofii Leona-Louisa Grateloupa, w przekładzie Ewy Burskiej, Stanisława Cichowicza, Ariadny Lewańskiej, Jacka Migasińskiego.
Wydawca informuje na okładce, że książka jest przeznaczona dla klas maturalnych, humanistycznych kierunków studiów i wszystkich zainteresowanych „otwarciem nowych dróg do poznania filozofii”. Najwyraźniej humaniści niestudiujący filozofii mogą poprzestać na poziomie maturalnym, zaś nowe drogi nieprędko zestarzeją się pod stopami kolejnych pokoleń licealistów.
We wstępie wydawcy czytelnik znajdzie dalszą prezentację zalet podręcznika. Czegoż wśród nich nie ma! Książka podobno zawiera: nowatorską formę przekazu materiału, która skłania do refleksji, przystępne kompendium wiedzy, prezentację dwudziestu podstawowych pojęć filozoficznych w oddzielnych, alfabetycznie uporządkowanych rozdziałach, dialogi, ilustracje – reprodukcje dzieł sztuki wraz z stosownymi esejami na ich temat, przekrojowe zestawienia myślicieli, którzy wnieśli swój wkład do rozważań nad wybranymi problemami filozoficznymi, słowniczki, ćwiczenia, kąciki filozofa z tematami do rozważań. Dodatkowy walor to zadziwiająco niewielka objętość, książka liczy sobie zaledwie sto dziewięćdziesiąt dwie strony.
Warto porównać liczbę pojęć z liczbą rozdziałów. Tych drugich jest siedemnaście a nie dwadzieścia, ponieważ naturze i przyrodzie, doświadczeniu i teorii, człowiekowi i światu poświęcono po jednym, wspólnym rozdziale. Tymczasem wydawca napisał wyraźnie: Podręcznik został zorganizowany wokół podstawowych pojęć filozoficznych. Każdemu z nich poświęcony jest jeden rozdział książki, a rozdziały są ułożone wedle porządku alfabetycznego. (1) Zgodnie ze słowami wydawcy nie mają one charakteru systematycznego lub systematyzującego. (2)
Autor prezentując różnych myślicieli i odmienne poglądy obraca się głównie w kręgu kultury francuskiej. Widać to w doborze anegdot, dzieł sztuki, przytaczaniu takich a nie innych współtwórców kultury. Leon-Louis Grateloup pisząc dla swoich rodaków, prawdopodobnie miał na względzie zakorzenienie ich we własnej ojczyźnie, nie zaś w polskości. (3) Ponadto niedostatecznie uwzględniono różnice między terminologią francuską a polską. Na przykład polskim określeniem stanowiska głoszącego, że idee mają charakter wrodzony, jest natywizm a nie „inneizm”. (4) Inny bardziej rażący błąd, to przypisanie Ockhamowi realizmu. (5) Widocznie podręcznik został jedynie przetłumaczony, zapomniano o zaadaptowaniu go do polskiego kontekstu kulturowego i społecznego.
Uważny czytelnik dostrzeże sympatie i antypatie autora. Wyraźnie preferuje on egzystencjalizm, kantyzm, realizm, oddał też dużo miejsca filozoficznej perspektywie Heideggera. Niewątpliwie dysponuje dużą erudycją, zawarł wiele ciekawych myśli i cytatów, postawił parę interesujących pytań. Niestety w efekcie przytłoczył nieprzygotowanego czytelnika, który łatwo przeoczy dokonane tu i ówdzie uproszczenia i omyłki. Brakuje też przystępnego wprowadzenia i szerszego tła historycznego. Zaproponowane dialogi, czasem są żywe, ale najczęściej robią wrażenie sztucznych kolaży ułożonych z przypadkowych cytatów. Umieszczono je na utrudniającym odbiór ciemnoniebieskim tle.
Sposób wydania nie pomaga w lekturze. Format książki nie jest zbyt duży, litery małe, nietypowy układ przypisów, które znajdują się w środku tekstu, skutecznie zabijają przyjemność lektury.
Podsumowując, zdecydowanie nie polecam korzystania z recenzowanego tu podręcznika. Na rodzimym rynku wydawniczym, można znaleźć o wiele lepsze pozycje, nie tylko polskich autorów.

Radosław Żyszczyński

(1)Leon-Louis Grateloup Wędrówki po filozofii, wyd., Siedmioróg. Wrocław 1997, s. 5
(2) Tamże, s. 5
(3) Znalazłem dwa wyraźne odniesienie do kultury polskiej, do Norwida w kontekście romantycznych krytyk heglizmu (s. 69) i śmierci (s. 160) Autor podręcznika poświęcił mu dwie notki wyodrębnione z tekstu. Zastanawia tylko, czemu pierwszą z nich zakończył dość doktrynerskim sformułowaniem: „Należy porównać te słowa Norwida z Heglowską koncepcją logiki, języka i dziejów, zawartą między innymi w przedmowie do Fenomenologii ducha" ( s. 69).
(4) Tamże, s. 46
(5) Tamże, s. 68

A. Jedynak, T. Walentowicz, Filozofia. Podręcznik dla gimnazjum do edukacji filozoficznej, Warszawa 2000.
Podręcznik zorganizowany został wokół kilku założeń dydaktycznych autorów.
Po pierwsze – ma zapoznać ucznia z problemami, którymi zajmuje się filozofia (a także czym ona sama jest), dlatego też przedstawiony w nim materiał rozłożony jest na części, z których każda skupia się wokół zagadnień o podobnej tematyce (np. epistemologicznej, ontologicznej, etycznej). Autorzy jednak nie pomijają całkowicie historii filozofii – w ostatniej części książki przedstawiona zostaje kolebka myśli europejskiej (część: Filozofia i kultura antyczna), a także krótka relacja z kształtowania się myśli filozoficznej w późniejszych okresach.
Po drugie – ma pomóc w kształtowaniu postawy refleksyjnej i dostrzeganiu problemów o charakterze filozoficznym w codziennym życiu. Służą temu krótkie scenki/dialogi sygnalizujące pewne problemy (np. czy prawda jest pojęciem obiektywnym czy subiektywnym?). Następnie uczeń zapoznaje się z głównymi filozoficznymi stanowiskami i wypracowanymi przez nie rozwiązaniami danych zagadnień, przedstawionymi w głównym tekście każdego rozdziału.
Po trzecie – ma pomóc doskonalić umiejętność uzasadniania swoich poglądów i samodzielność myślenia, czemu służą umieszczone na końcu każdego rozdziału pytania do rozważenia i dyskusji. Konstrukcja owych pytań pobudza ucznia do zastanowienia się nad własnym stanowiskiem i uzasadnieniem go.
Treść podręcznika urozmaicona i uzupełniona jest o ilustracje oraz cytaty różnych myślicieli.
Wydaje się, że podręcznik w znacznej części realizuje założenia autorów, a zakres problemów, na tym etapie edukacji, jest wystarczający. Podręcznik w takiej postaci pozostawia także sporo swobody nauczycielowi, który nie musi się trzymać ram chronologii i definicji.
[Katarzyna Filińska, V rok filozofii].

Jacek Wojtysiak, Filozofia z Pegazem. Pochwała ciekawości. Podręcznik do filozofii, Wydawnictwo: Znak dla szkoły 2005.

Książkę rozpoczyna rozdział pt. „Mądrość”, ma charakter wprowadzający. Autor dość standardowo wyjaśnia tu pojęcie i źródła filozofii, a przedstawiony podział dyscyplin filozoficznych konstytuuje układ dalszej części podręcznika. W ten sposób wiedza filozoficzna zaprezentowana jest systematycznie w trzech działach: „Metafizyce”, „Epistemologii”, „Aksjologii”. W obrębie każdego działu dominuje porządek problemowy. Osobno prezentowane zagadnienia to np. „Bóg”, „Wolność”, „Prawda”, „Godność”, „Piękno”. Rozdziały posiadają paralelną budowę i, choć czytelnie i przejrzyście, mieszają się w nich porządki historyczny i systematyczny. Autorska narracja wzbogacona ilustracjami, rysunkami, tekstami kultury (na końcu każdego rozdziału), ciekawym stylem, korzystająca z bezpośrednich zwrotów i pytań do czytelnika niewątpliwie zachęca go do szczegółowego zapoznania się z danym tematem. J. Wojtysiak kładzie duży nacisk na to, aby czytelnik poznawał filozoficzne wątki w nawiązaniu do swojego doświadczenia, dlatego często posługuje się 1. osobą liczby mnogiej. Podręcznik zawiera historycznie uporządkowany aneks klasycznych tekstów filozoficznych. Znajdziemy, między innymi, Mit jaskini Platona oraz O wolności J. S. Milla. W aneksie prezentowane są także sylwetki największych filozofów, często w sposób barwny i dowcipny. Dowiedzieć się można, na przykład, że Tomasz z Akwinu słynął z... wielkiego brzucha. Do każdego tekstu dołączony jest szereg szczegółowych pytań i zadań, inicjujących filozoficzną analizę, ale również, zgodnie z interdyscyplinarnym przeznaczeniem podręcznika, nawiązujących do wiedzy z języka polskiego, historii, wiedzy o kulturze. Ogólna struktura książki, choć wydaje się złożona, czyni zeń przemyślaną i precyzyjną mapę po świecie filozofii. Szereg odnośników oraz bogaty indeks osób, kierunków i pojęć, ułatwiają wędrówkę i sprawiają, że każdy przystanek to niezapomniana przygoda. Przygoda wśród pytań: co jest? co wiadomo? co warto? i przygoda dla wszystkich. Książka sieje pozytywny wewnętrzny niepokój i tym samym wzmaga filozoficzny apetyt. Z mojej strony ogromna pochwała dla Pochwały ciekawości i szczerze żałuję, że ta pozycja nie wpadła w moje ręce znacznie wcześniej.

Renata Malina, rok III Filozofii

Kapiszewski Jakub, Kołodziński Paweł, Etyka. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, OPERON, Gdynia 2008.

Porządek książki dzieli się na trzy części:

1. Wprowadzenie do etyki, a zarazem, przygotowanie uczniów do specyficznego myślenia i stworzenie gruntu pod kolejne rozdziały. Składowe są poukładane tematycznie: zło, moralność, strach, odwaga, sumienie, wartości, odpowiedzialność, dobro i normy moralne.
2. Drugi rozdział to historia etyki, ujęta podług takich zagadnień jak cnota, najwyższe dobro, teizm, ateizm, deontologia, utylitaryzm, jednostka, zbiorowość. Problemy są przedstawione chronologicznie począwszy od starożytności po czasy współczesne.
3. Trzeci i ostatni rozdział jest zwieńczeniem dwóch poprzednich. Uczniowie, zaznajomieni ze światem etyki, będą mogli zmierzyć się z problemami współczesnego świata i człowieka.

Cele:
edukacja etyczna i rozwijanie moralności uczniów, wychowawców, rodziców.

Sposób prezentacji materiałów:
• tekst autorski z krótkimi materiałami źródłowymi,
• wszystkie podrozdziały poprzedza zdjęcie z filmu i krótka informacja, która ma wprowadzać w temat,
• zdjęcia pojawiają się również przy okazji poruszanych problemów, nawiązując do nich,
• przy omawianych filozofach pojawia się krótka nota biograficzna z wizerunkiem postaci,
• konkretne zagadnienie jest dodatkowo tłumaczone przykładami,
• krótkie podsumowania wątków pojawiają się w tekście w zielonej ramce,
• definicje, podobnie jak elementy charakteryzowane wyżej, są wplecione w tekst i zaznaczone zielonym tłem,
• ćwiczenia i wskazówki bibliograficzne na koniec podrozdziału oraz pytania do materiałów źródłowych.

Ocena:
Książka zawiera zdecydowanie za mało tekstów źródłowych, a propozycje bibliograficzne często są nietrafione. Do prowadzenia lekcji na podstawie tego podręcznika trzeba by skompletować samodzielnie teksty i powymyślać do nich pytania i ćwiczenia. Narzucona wizja zabija wrażliwość etyczną jako taką, zamiast problematyzowania mamy gotowy przepis na to, jak … Z drugiej strony podręcznik ma zalety wizualne i ciekawy sposób prezentacji materiałów, jest pisany prostym, zrozumiałym językiem, gdzie każde potencjalnie nowe słowo jest tłumaczone. To jednak wydaje się za mało, by książka realizowała założone cele.

Tadeusz Sokala