Etyka dla myślących Magdaleny Środy.

Podręcznik jest podzielony na dwie części: pierwszą, przeznaczoną dla I klasy szkoły średniej (Idee etyczne starożytności i średniowiecza) oraz drugą - dla II klasy (Idee etyczne czasów nowożytnych i współczesności). Został wydany w latach 1994 (część pierwsza) i w 1998 (część druga) przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Jest on skierowany do uczniów jako przewodnik po etyce, bez moralizowania i narzucania określonych schematów. Dzięki swojej charakterystycznej postaci ma pomóc nauczycielowi poprowadzić pojedynczą lekcję etyki, jak też zaplanować cały rok pracy.
Zagadnienia w obu częściach ułożone są w porządku historycznym, chociaż – jak sama autorka wskazuje – każdy z rozdziałów podręcznika zawiera część historyczną, z wiązaną z określoną koncepcją etyki, a także część problemową, której przedmiotem jest wybrana idea etyczna (np. cnota, honor, sumienie) mająca związek z doktryną moralną czy postacią wcześniej omawianą. W części pierwszej podręcznika po ogólnym wprowadzeniu, omawia się założenia etyki starożytnej (Homera, Sokratesa, Platona, Arystotelesa, cyników, hedonistów, epikurejczyków, stoików, moralność religijną w Starym i Nowym Testamencie) i etykę średniowieczną (św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu). W części drugiej podręcznika autorka kolejno omawia: idee etyczne renesansu, oświecenia, etykę społeczeństwa obywatelskiego, koncepcję Immanuela Kanta, utylitaryzm, etykę egzystencjalistyczną, poglądy Tadeusza Kotarbińskiego, bohaterów moralnych – Gandhiego i Schweitzera oraz indywidualizm etyczny Henryka Elzenberga. W ramach tego historycznego przeglądu autorka analizuje poszczególne problemy, np.: zagadnienie cnoty u Sokratesa, problem dobra i zła u św. Augustyna czy kwestię wolności w utylitaryzmie.
Autorka stosuje własną narrację, opowiadając w sposób jasny i zwarty o koncepcjach czy zagadnieniach wyszczególnionych w punktach. Posługuje się przy tym fragmentami tekstów źródłowych – przykładowo: przy omawianiu metafory jaskini u Platona, zamieszcza odpowiedni fragment Państwa, a następnie krótko i zwięźle go komentuje.
Charakterystycznym elementem książki są słowniki najważniejszych terminów i nazwisk, umieszczone w każdym rozdziale po części historycznej. Drugim charakterystycznym elementem podręcznika są ćwiczenia i pytania-problemy do dyskusji, zawarte w każdym rozdziale po części historycznej i w większości przypadków także po części problemowej. Składa się na nie kilkanaście punktów, w których autorka proponuje uczniom udzielenie odpowiedzi na pytanie, sformułowanie definicji bądź wniosku, wyrażenie własnej opinii.
Trzecim wreszcie elementem charakterystycznym są wskazówki bibliograficzne, umieszczone w każdym rozdziale zarówno po części historycznej, jak i problemowej. Na końcu części pierwszej podręcznika znajduje się wykaz dostępnych antologii tekstów z etyki oraz zalecanych podręczników z propedeutyki i historii filozofii. W części drugiej podręcznika drugi wykaz jest poszerzony, są także dodane wykazy podręczników do etyki oraz słowników filozoficznych i etycznych.
Dodatkową pomocą dla nauczyciela są umieszczone również na końcu obu części podręcznika propozycje zagadnień na poszczególne lekcje etyki. Są one przygotowane w oparciu o program nauczania i o zawartość podręcznika. W mojej ocenie książka ta jest napisana bardzo przystępnie. Mimo dość jednostajnego tekstu ciągłego (bez wykorzystania efektów wizualnych) samodzielna praca z podręcznikiem nie powinna sprawić uczniowi kłopotu. Dwojakie przedstawienie zagadnień – historyczne z jednej, a problemowe z drugiej strony – pomaga spojrzeć na etykę nie tylko jako zbiór zakończonych wydarzeń czy epok albo zamkniętych systemów, ale także jako żywą i ciągle otwartą przestrzeń, w której każdy z nas się obraca niezależnie od swojej świadomości tego faktu. Taka też była autorska intencja prezentacji treści etycznych - i została spełniona.

Post scriptum:

W 2010 roku podręcznik Magdaleny Środy został wydany ponownie pod zmienionym tytułem – Etyka dla myślących. Podręcznik dla szkół ponadpodstawowych. Autorka zachowała podział książki na dwie części: Idee etyczne starożytności i średniowiecza (tutaj treść pozostała niezmieniona w stosunku do poprzedniego wydania) oraz Idee nowożytne i współczesne (zagadnienia z pierwszego wydania wzbogacono o etykę feministycznej, problem kryzysu etyki tradycyjnej oraz tematy związane z życiem i śmiercią).
Układ podręcznika i elementy charakterystyczne zostały zachowane. Szata graficzna jest dużo atrakcyjniejsza, a przede wszystkim bardziej przejrzysta; zdecydowanie wpływa to na komfort korzystania z książki. Wykazy bibliograficzne zostały uzupełnione o najnowsze pozycje.
Podsumowując – warto z tej pozycji skorzystać, zwłaszcza że dostęp do pierwszego wydania w wielu wypadkach jest utrudniony.
(Zdjęcie zamieszczone obok to zdjęcie najnowszej wersji podręcznika.)

Olga Aleksandrowicz